Дали знаевте дека една битолчанка завршила фармација на Универзитетот во Лозана во далечната 1906-та? Низ перото на авторката на романот „Сагата за Рајна“ ја гледаме како до доцна во ноќта одржува ред помеѓу порцеланските авани, аптекарските ваги и мензури. Со одмерени движења, без брзање, работи на нов рецепт и го запишува во својот дневник. Мадам Рајна Алексова, Македонка, чиј живот е и хроника на турбулентата историја на Балканот, полн трагедии, но и со револуционерни подвизи како нејзиниот.

Забелешка: „Обични луѓе“ е подкаст наменет за слушање. Во него е вграден голем труд за монтирање, музичка илустрација и течна аудио нарација. Транскриптот е наменет само како помошно средство, особено доколку архивските материјали се со понизок квалитет. Во сите други случаи ве поттикнуваме да ги слушате, а не да ги читате епизодите. Ви благодариме.

(џез преработка на „Битола мој роден крај“)

Илина:
Често одам во Битола и кој знае колку пати сум поминала пред некогашната аптека на семејството Алексови, без да ја знам неговата приказна. Историјата се нештата што ги знаеме, но и оние кои ни се пред очи а не ги гледаме, за кои не сме слушнале затоа што за нив се раскажува тивко и без вообичаената помпа околу славните личности. А оваа личност секако заслужува да биде таква.

(џингл – Common People)

Јас сум Илина Јакимовска. Во оваа, 36-та епизода од подкастот Обични луѓе зборуваме за Рајна Алексова, првата фармацевтка на Балканот, Македонка од Битола, која со ваквата диплома се стекнала во Лозана, Швајцарија во далечната 1906-та. Подгответе се за мешавина од историски податоци и малку фантазија, која ги пополнува празнините во нашето знаење за оваа исклучителна жена.

Оља:
Јас сум утрински човек. Станувам рано. За мене утрата се најубавиот дел од денот. Па особено доколку се будам пред другите, па имам малку време сама да си бидам со себе. Во тој период го користам, дали да се напијам кафе, дали да подготвам нешто за децата, пошто јас сум значи љубител сум и на готвењето и на здравата храна, така да кај нас дома се јаде само нешто што е подготвено и спремно дома. Дали смути спремам, дали чиа пудинг. Меѓутоа, тоа јас го правам, веќе, пошто е години во прашање – махинално. Позадината се моите мисли, значи тука сум јас сама со себе и јас размислувам. И со нетрпение го очекувам почетокот на утринската програма на Македонската телевизија, ова како реклама ќе дојде, меѓутоа навистина гледам Македонска телевизија и ја гледам утринската програма, и толку…веќе толку години ја гледам, што луѓето што работат, што ја водат утринската програма ги доживувам како да ми се пријатели и покрај тоа што не ги знам.

И така беше и тоа утро, значи „на денешен ден е родена Рајна Алексова“ и сега иде у позадина јас го слушам тоа, ги правам овие моиве секојдневни работи, коишто си ги спремам, подготовки за утрото, и покрај тоа што тогаш не идевме на училиште, беше у период на корона, меѓутоа сепак им спремав на децата, а јас меѓу другото имав корона, во тој период. И слушам на денешен ден е родена Рајна Алексова и слушам колку таа била значајна жена, како таа била првата жена на Балканот која што завршила факултет по фармација, меѓутоа тоа сето не ми иде со годината која што ја слушам, дека завршила факултет во илјада деветсто и шеста година, викам Македонка наша завршила факултет, во Лозана, живеела во Битола, илјада деветсто и шеста година, викам јас ова морам да го прочепкам малце, да го истражам и така пошто имав време… си бев дома, нели нормално, бевме затворени и јас седнав да читам за Рајна.

Илина:
Ова е гласот на Оља Петрушевска – Томева, авторка на романот „Сагата за Рајна“ од 2022-та. Како што слушнавме, нејзината прва средба со ова име било случајно, исто како и мојата. Jaс за Рајна прв пат слушнав преку кампањата на Младинскиот национален совет, „Биди чудо од девојка“, во чии рамки е развиен сет на друштвени игри, наречени „Бунтовнички“. Преку флеш картички со факти или играњето меморија, младите запознаваат за нив до тогаш непознати девојки и жени од македонската историја. Повеќето од нив ги знаев. Но која е Рајна?
Во составувањето на парчињата од мозаикот главна водилка ми стана токму книгата на Оља. Ја купив кај нејзиниот издавач, „Сакам книги“, а вработената беше љубезна да ми го го даде бројот на авторката. Многу бргу договоривме средба и приказната почна да се отплеткува.
Таа првите информации за Рајна ги добила од нејзината внука, којашто ја нашла на – Фејсбук.

Оља:
Можев да најдам доста работи, по линкови, исечоци од весници, Бабам Битола, којашто е страница, којашто нели ги обработува сите значајни луѓе од Битола, меѓутоа и секојдневни работи кои што се случуваат во Битола, претходно не сум ни знаела дека постои таа страна. Во еден од тие исечоци коишто беа извадоци од некои весници, значи електронски портали, јас можев да го прочитам името на Нина Данилова, којашто разбрав од текстот од содржината дека таа е внука на Рајна. И сега денеска многу лесно, да ги најдеш, да ги дознаеш сите работи, мислам барем полесно од претходно и на пребарувачот на Фејсбук напишав Нина Данилова.

И излезе дека таа жена има профил и дека имаме и заеднички пријатели, всушност тоа беше тетката на мојот сопруг, која што е докторка. И само што го видов тоа веднаш и свртев и викам, Ина се вика, тетката му на мојот сопруг, викам Ина, викам вака и вака „дали ти е познато името Нина Данилова?“. „Да“, вика, „кај ти текна на Нина?“. Викам ја прочитав на Интернет дека она е во потрага по издавање на оргиналната диплома, на нејзината тетка, Рајна Алексова. „Да, да“ вика, „ја знам приказната за Рајна“, ми кажува Ина. И сеа она почнува да ми раскажува, као се сеќавам нешто дека она некаде во странство имаше завршено, таа нејзина, она не ја вика баба, прабаба, него ја вика тетка, вика „нејзина тетка во странство имаше завршено“, па нешто вика во некој период лош па нешто во Бугарија, во…архив, музеј, во некој во Бугарија, нејзината диплома. Сега она не знае точно да ми објасни, вика, „ама она ми е генерација, со сопругот они се и генерација од факултет, двајцата се стоматолози“, вика „заедно завршија факултет, другари се“, вика „ја имам контакт со неа ќе ти го дадам бројот“. Вика „прво ќе и се јавам, не сме слушнале долги години со неа и ќе ве спојам, слушнете се“.

И ја пресреќна. А имаше неколку дена јас постојано читам и сега како читам доаѓам до повеќе информации за Рајна, и јас се импресионирам од неа. Значи прво дека е жена, којашто во тоа време, значи таква желба имала да ете заврши, нели да го заврши факултетот, да го продолжи ете тој да кажам на некој начин семеен бизнис, да ги пројде сите премрежја како жена, во тој период, значи да успее да добие лиценца за работа, кога не само жените во тој период, него голем број од македонскиот народ биле неписмени, мислам многу малку образовани или имале само неколку години основно образование, бидејќи немале можност нели да се… да се образуваат, а она постигнала такво нешто, за мене тоа беше значи импресивно нешто.

Илина:
Рајна Алексова е родена на 5 јануари 1883 година во Битола од татко Алексо и мајка Санта. Имала двајца браќа, Ристо и Трајан. За Трајан не се знае многу, освен дека бил битолски „кабадаја“, кој знаел да создаде проблеми поради својот мерак за лежерен живот и жени. Веројатно токму еден таков проблем го приморало да побара засолниште во Албанија, по што семејството веќе не слушнало за него. Главна улога во формирање на младата и интелингентна Рајна во фармацевт одиграл братот Ристо. Тој од својот татко ја наследил вештината да ги разликува лековитите билки и водел дуќан за таа намена. Истовремено, по раната смрт на родителите од туберкулоза, нему му се паднала задачата да се грижи за сестрата, која гимназиското образование го стекнала во Солун, а факултетското во Швајцарија.

Оља:
Ристо Алексов кој што и дал огрома поддршка на својата сестра. Да не бил Ристо, Рајна немала да биде тоа што била и немала да биде толку успешна, значи тие двајцата си се поддршка постојано еден на друг и тоа може да се препознае во книгата. Ристо направил се за Рајна да добие образование и покрај тоа што тој самиот, којшто бил на некој начин, да кажам, самоук аптекар којшто во тоа време по турски него со надимак го викале шпицарот, значи спицерија е аптека на турски. Така да тој бил многу паметен човек и тој можел да ги согледа работите малце на подалеку, на подолг рок, тој знаел дека постојано се менуваат околностите, се гледал распадот на Османлиската Империја, веќе била на повидок, се гледале тие внатрешни узбркувања кои што настнанувале и тој знаел дека…дека тука е моментот кога може да искористи нешто, меѓутоа од друга страна тој бил главата на семејството тој морал да се грижи за семејството.

Значи се жени во меѓувреме, имале проблеми тие со деца… и иднината ја гледа во својата сестра, меѓутоа јас сметам дека тука, и покрај тоа што не го знам и ми го немат кажано нејзините роднини, и еден друг момент бил тука којшто го поттикнал Ристо да размислува во насока дека сестра му треба да биде таа водичката која што ќе го наследи бизнисот. Значи тој, колку тоа и да било тажно, тој бил свесен дека таа е инвалид. Значи во тоа време било многу тешко неа да ја омажат, заради тоа што била инвалид и покрај тоа што таа не била родена како инвалид, туку инвалид е станата кроз текот на животот, односно во детството како резултат на несреќен случај. Сосема му било јасно дека тоа ќе биде многу тешко и моментот кога сфатил дека таа особено сака да учи, дека сака да се вложува во учењето, тој го видел тоа во неа и веднаш сфатил дека таа ќе биде таа којашто ќе го продолжи бизнисот, и дека во неа треба да се вложи, што значи дека тој ја потурнал неа. Он бил доста постар од неа и затоа и ја дал шансата на неа, тој да биде дома, да ја води, таа таканаречена аптека во тој период, а таа да биде таа која што ќе биде образувана.

Тој бил трговец и човек кој што, бидејќи бил богат, знаел многу луѓе и самиот тој боледувал од дијабет и во тоа време, бидејќи немало нели лекови, он така уствари, на некој начин да кажам потикнат од своите родители кои што се занимавале со собирање на билки. Тој нели се разбирал од тие работи, меѓутоа и многу тргувал со Србија, со Беч во тоа време и од таму ги набавувал лековите за себе, значи за да се почувствува подобро. И како, бидејќи имал пријатели, првата идеја му била, ќе ја пратам кај моите пријатели во Виена, тогашен Беч, да студира фармација за аптекарка, меѓутоа таа бидејќи учела француски јазик му рекла „ама јас сакам француски, сакам на француски да учам“ и така тогаш испаднала, значи можноста да значи тој нели му побрал некои свои конекции, врски, кои што ги имал во тој период за да ја запиши ете на тој универзитет, во Лозана.

Илина:
Романот го прикажува животот на семејството и на Рајна пред и по овој пресвртен момент, кој резултирал со добиената диплома под број 29 од 14 јули 1906 година, издадена од Универзитетот во Лозана. Но на Рајна, и покрај академската титула, во градот на конзулите сепак не ѝ било дозволено да се занимава со аптекарската професија. Согласно тогаш важечките правила во Османлиската империја, жените не можеле да се занимаваат со јавна професија од ваков тип. Аптеката поради ова повеќе пати е затворана и покрај тоа што во неа се работело по сите прописи. На ова укажуваат и аптекарските дневници кои ги водела Рајна, главно на француски јазик, во кои се содржат и рецептите за галенски препарати, а кои денес се чуваат во Државниот архив во Битола.

Со љубезноста на колегите од Битола добивме неколку скенирани страници од дневниците кои можете да ги видите на нашиот сајт. Напишани со сино мастилно пенкало и со ситен ракопис, тие асоцираат на уреден, прецизен и динамичен карактер. Со помош на пријателка фармацевт одгатнавме еден од рецептите, пишуван на француски. Станува збор за тинктура која содржи 3 состојки. Првата е морфин хидрохлорид кој е опиоиден анаглетик и се користел во 19-тиот и почетокот на 20 век во галенски препарати за намалување болка. Втората се бобинки од Прунус лаурокерасус или црешен ловор (не како ловор за во манџа), состојка која може да биде отровна бидејќи содржи цијанид во зависност од дозата, а има седативно и антиспазмично дејство. И третото е тинктура од беладона, растение кое содржи супстанци кои ја релаксираат мускулатурата и ја намалуваат болката. Комбинацијата од овие три состојки во тинтукрата е силен медицински препарат за намалување болки и грчеви, но поради токсичноста и можните несакани ефекти вакви комбинации веќе не се користат во модерната медицина.

(музика)

Рајна пишувала претставки до властите, па и до самиот султан Абдул Хамид Втори, укажувајќи на потребата на жителите на Битола и околината од нејзината стручност. Додека го чекала спомнатото одобрение од турските власти, патувала низ Балканот, работејќи како милосрдна сестра во државна болница во Ќустендил и во бугарска болница во Цариград. Била и учителка во женската гимназија во Едрене. На крај, сепак ја добива долгоочекуваната дозвола за работа како аптекарка, професија со која се занимавала до својата пензија, во аптека на Широк сокак.
За да се доловат сите овие различни контексти и времиња Оља секако морала многу да истражува.

Оља:
Сите места каде што Рајна одела и ги посетувала, јас ги истражував, на пример кога таа заминала за Солун, јас буквално барав слики од гимназиите како изгледале и опркужувањето како изгледало во тој период за да можам да ги опишам. Барав опис на училишта од тој период, како биле внатре училиштата, како биле градени, значи просториите со кои што распологале, домовите во кои што тие спеле, облеката која што ја носеле во тој период, како биле облечиња момчињата, како девојчињата, познатите, односно значајните личности кои што доаѓале, како биле најавувани, како биле пречекувани, како децата ги пречекувале нив, колку биле тие значајни, потоа градовите во коишто идела и предавала како учителка, како милосрдна сестра…Значи Битола, самиот град, Битола како конзул, личностите кои што живееле во тој период, дел од личностите, кои што, на некој начин јас можев да ги поврзам со Рајна и со нејзиното семејство, потоа нејзиното заминување во Швајцарија во Лозана, значи буквално го истражував периодот… тој период, значи како била, како изгледала Лозана во тој период, понатака хотелот во кој што биле сместени Нина и нејзиниот син кога идат да бараат, да го барат преписот на дипломата, мислам тоа е фикција, тие не биле сместени во тој хотел, меѓутоа јас сакав да го доловам тој момент… моментот дека тој хотел постоел уште во времето кога и бил изграден, времето која Рајна била во тој период во… во Лозана, значи мостот каде што таа се движела, значи опкружувањата дека хотелот бил во близината на факултетот, потоа значи барав слики од факултетот кој што пред да ја отврорат катедрата за фармација, тоа бил факултет за хемија… и значи буквално читав делови за тоа како функционирал факултетот во тој… во тој период, студенти некои, па дури имаше слики од студенти како завршувале, таблоата, како изгледале таблоата за да можам јас прво сама, значи да… да се соживеам со тие работи, да видам како изгледаат, за да можам да ги преточам во книгата. Со тоа што дал ќе кажам дека бараше доста истражување, ама беше предизвик во секој случај.

Илина:
Уште малку информации за да се добие поширока слика за родовското стебло на Алексови и каде во таа низа спаѓаат денешните наследници на Рајна, која се омажила на постари години и самата немала деца.

Ристо со сопругата Софија имале две ќерки – Роксана и Елпиники, кои како и нивната тетка дипломирале фармација, едната во Лозана другата во Загреб. Елпиники никогаш не се омажила и немала деца. Роксана се омажила за Алојз Франц, Словенец, а од нивниот брак се ќерката Марта и синот Алојз. Понатаму, од бракот на Марта се раѓа Нина, а од Алојз – Тања и по традиција, уште еден Алојз. Нина денес живее во Словенија, а нејзините братучеди Тања и Алојз во Битола.

Овие роднини на Рајна од трето колено биле најдобрите информатори на Оља при пишувањето на нејзината книга, но Нина и нејзиниот син Горазд во него се присутни и како ликови. Паралелно со приказната на Рајна, го следиме нивното патување во денешна Лозана, за да добијат препис од дипломата на нивната роднина. Причината што семејството го нема оригиналот е што тој се чува во Софискиот музеј во Бугарија, а бугарските фармацевти тврдат дека таа е Бугарка, и покрај тоа што во сите сочувани документи таа постојано се декларирала како Македонка.

И после сите перипетии, преживувањето низ најтешките времиња на Балканот почнувајќи од распадот на Отоманската империја, Балканските војни, Првата и Втората светска војна, на крај Рајна на 76 години е убиена за пари во сопствениот дом, од нејзините кираџии.

Оља:
Јас ја завршив поинаку книгата, да таа умира, кој сфатил – сфатил, не сакам сега да откријам начинот на кој што е завршена книгата, за тие кои што ја немат прочитано барем да им биде интересна до крајот. Меѓутоа начинот на којшто настанува смртта не е опишан на начинот, мислам, не… не е кажана (И: посуптилно е) посуптилно е да, кажано е, меѓутоа е посуптилно, точно.

Илина:
Од пријатели кои имаат завршено фармација дознав дека нејзиното име фигурира во материјалите по предметот Историја на фармација. Сепак, освен битолчани, малкумина слушнале за Рајна, а уште помал број ја знаат целата, комплексна приказна. Дали овој роман може да помогне во тоа таа да го добие заслуженото признание? Дали може да има институција, улица, награда што би го носеле нејзиното име?

Оља:
Значи многу…во однос на романот „Сагата за Рајна“, јас имам повеќе размислувања, односно повеќе идеи за понатаму… првично, јас би сакала, тоа би било моја желба, да оваа книга стане лектира. Јас мислам дека… има значение книгата за да биде лектира, меѓутоа ова не е прозилзено од мене, мене ова не ми текна, него ова беше… препорака од сите оние читачки групи, во коишто сум јас членка како сега, како писателка од хоби, на социјалните мрежи, сите позитивни зборови кои што ги добивам секојдневно од читателите и нивната препорака дека оваа книга заслужува да биде лектира. Јас многу често нивните коментари и препораки кои што ги даваат ги сликам и ги објавувам, не заради тоа што јас да се фалам, него баш од причина што сметам дека повеќе луѓе треба да дознаат за Рајна. Меѓутоа еве ни тоа не е реализирано, ќе остане на мене, јас да се потрудам некако да допрам до нашите власти, да им ја дадам книгата да ја прочитаат, за да ја оценат нивната, да ја оценат нејзината вредност, да одлучат дали навистина ова книга, треба и заслужува да биде лектира.

Зошто јас сметам дека треба да биде лектира? Прво зато што преовладува со историски моменти, значи од нашата историја кои што се битни да се знаат, друга работа е, затоа што на некој начин ги опфаќа, односно го опфаќа битолскиот дијалект, а сметам дека е многу битно и важно да се зачуваат дијалектите во нашиот јазик, дека тие уствари го даваат богатството и го оплеменуваат јазикот и дека воопшто не е срамота кога некој ќе дојде, на пример, од друг град во Скопје да зборува на својот дијалект, мислам тоа е… тоа е мое размислување и доаѓајќи во Скопје, односно цела Македонија живее во Скопје веќе, не затоа што луѓето сакаат да живеат во Скопје, него затоа што се такви приликите, дека е се, тука се случува и дека немаат услови во помалите градови, меѓутоа со тоа доаѓање и со тоа трудење, не дека не треба да го знае македонскиот литературен говор и јазик, меѓутоа сметам дека се губат дијалектите и дека треба децата, да знаат, дека во нашиот јазик е побогат од тоа што е да кажам скопскиот жаргон или македонскиот литературен јазик, дека… дека дијалектите го даваат богатството на јазикот, од таа причина дополнително сметам дека… дека треба да биде лектира и зошто па еве на пример да не знаат за една наша личност која што била значајна и одиграла значајна улога во македонската историја.

Друга работа е дека оваа книга, значи може по неа, нормално да се направи и филм, и тоа би било еден добар филм, значаен, и мислам дека повеќе до нашете граѓани се допре, се допира преку филм, отколку преку книга, полесно е нешто да се изгледа, отколку да се прочита, иако доживувањето е сосема различно, од едната и од другата работа. Сум размислувала еве кој можеби би сакала да ги игра барем главните улоги, еве прво ќе кажам за Ристо, за Ристо би сакала Никола Ристановски, не знам, некако ми е така стабилен човек, кој што јас го замислувам Ристо. Немам слика од него да го видам, меѓутоа јас го доживувам како него, и така да Ристо го гледам кроз неговиот лик. За Рајна долго размислував, ако се прикаже нели животот на Рајна уште како мала, сеа не знам кое девојче би можело тоа, има сега повеќе училишта за глума, би можело да се најде некое, меѓутоа еве како Рајна во помали години, не знам јас би ја одбрала, и по сликите вака, би ја одбрала Јана Стојановска. Зошто? Значи прво, не дека она ми личи на неа, меѓутоа мислам дека она би можела да ја долови неа во младоста, а како повозрасна, сега можеби не во старост но нели се прават маски шминки има се, се двоумам помеѓу две глумици, значи Билјана Драгичевиќ, евентуално, и Кујача.

Илина:
Рајна, погледната низ очите на Оља, ме освои. Ја гледам токму како на филм, како до доцна во ноќта одржува ред помеѓу порцеланските авани и толчници, аптекарските ваги и мензурите, шишенцата означени со мртовечка глава за опасните супстанци. Со одмерени движења, без брзање, работи на нов рецепт и го запишува во својот дневник. Мадам Рајна Алексова, Македонка од Битола.

(џингл – Common People)

Илина:
Ја слушавте 36-тата епизода од подкастот Обични луѓе. Монтажа – Бојан Угриновски. Транскрипт – Душица Брачиќ. Оригинална музика – Иван Јакимовски. За фотографии и целосен транскрипт посетете ја нашата страница obicniluge.mk.

Благодарност до: Наде Брачиќ, Државен архив во Битола, Верица Ивановска (фармацевт, Женева, Швајцарија).