Влатко Милошевски по професија навистина е компјутерски инженер, но по внатрешен порив и определба, тој има мисија на каква ретко се одлучуваат дури и цели наши институции од областа на културата – да собере, заштити и промовира дела од странски сликари чија тема е Македонија. Во моментов (21 април 2025) во Музејот на град Скопје се уште е отворена изложба на 42 од над 200 дела кои се во негова сопственост. Истите ќе можат да се видат до 4 мај, а се достапни и во облик на монографија и онлајн Лексикон. Дали ќе им биде посветен и посебен музеј, можеби во Охрид?

(Оригинална музика)

Илина:
Во 2020, во текот на пандемијата, наидов на многу интересен сајт – „Лексикон на странски сликари во Македонија 1850-1950“. Очигледно беше дека станува збор за сериозен проект зад кој во прв момент мислев дека стои цел тим. Стотина автори и дела, за секој биографски податоци, па дури и подетални приказни со анегдоти од нивните животи. Во рубриката „за авторот“ само кратко и скромно не за тим туку за еден човек. „Во текот на работните денови Влатко Милошевски е професионалец во областа на електрониката и компјутерските науки“. Еве веќе пет години ме копкаше, кој е всушност Влатко?

(џингл – Common People)

Илина:
Во оваа 38-ма епизода од подкастот Обични луѓе се запознаваме со колекционер на дела од огромна важност за историјата на уметноста и воопшто за историјата на Македонија и Балканот. Влатко Милошевски навистина по професија е компјутерски инженер, но по нешто што се нарекува „позив“, внатрешен порив и определба, тој има мисија на каква ретко се одлучуваат дури и цели наши институции од областа на културата – да регистрира, заштити и промовира значаен дел од културното наследство.

Влатко:
Роден сум во Скопје, Тафталиџе 2, адреса „булевар Партизански одреди“ 133, 1/6. Тоа е негде блиску до мостот на Обединети нации. Таму пораснав, потоа на 18 години се преселив во Аеродром, блиску до Мајчин дом. Завршив Електро факултет во Скопје, ја запознав мојата идна сопруга Марија во Скопје. Некаде ’97-ма година добив стипендија да продолжам со магистериум во Америка. ’99-та година добив понуда за работа заедно со сопругата во „Филипс“ во Холандија. Мислевме дека… ајде да поминеме една-две години во Холандија да видиме
како е па повторно да се вратиме во Америка, меѓутоа еве ни се родија децата тука така да останавме до ден-денеска скоро 30 години, 26 години ќе се наполнат.

Илина:
Низ бурната историја на Македонија, но и не помалку динамичната сегашност, често го слушаме терминот „патриотизам“. Неговите конотации се бројни, од национализам, до бранење – најчесто само на збор – на замислените или реални национални вредности. Влатко никаде не се нарекува патриот, но ние си дозволуваме така да го наречеме така. Затоа што неговата мисија не може да биде попатриотска, макар и во едно тесно поле на уметноста, кое всушност и не е поврзано со неговата основна професија. Сепак, уметничкиот дух и колекционерството постоеле во семејството.

Влатко:
Во семејството Милошевски нема ликовен уметник меѓутоа е… ја можам да кажам дека е уметничко семејство. Мојата прва братучетка Верче Милошевска е пејачка во групата „Љубојна“, професорка на музичкото училиште. Нејзиниот брат, мојот прв братучед Горјан е драматург. Татко ми, Петар Милошевски како дете бил многу надарен цртач, сакал да студира вајарство. Во тие повоени години, во први години на слободата на Македонија, меѓутоа во тоа време им требало повеќе доктори и заболекари, па го усмериле да оди во заботехничко училиште каде што неговиот вајарски талент да се искористи за правење на вилици. Брат ми Митко Милошевски е исто колекционер, он е постар од мене 8 години, така да ја кога растев ги гледав неговите први колекционерски чекори со македонски дела, така да вероватно и тоа оставило некоја трага кај мене.

Илина:
Делата се во различни техники и стилови, некои пореалистични, други поавангардни. Некои поубави за око, други вредни повеќе како историски документ Но приказните поврзани со нив понекогаш се поинтересни и од самите слики. Можете со часови да ги исчитувате и да замислувате како некој војник испратен на фронт на територијата на Македонија во ретките затишја поставува штафелај некаде помеѓу рововите и е опчинет од пролетниот пејзаж и фигурите на луѓето во далечината. Пред вас излегуваат сцени кои никогаш не би можеле да ги замислите дека ги имало во Македонија. Караван со камили како минува низ Скопје во 1916? Шпионски филм во кој германски сликар – дел од германските пешадиски сили кодира пораки скриени во цртежи од македонски народен вез и праќа пораки дома без да бидат цензурирани. Мистерија за авторство на нецелосно потпишани слики кои се разоткриваат дури по неколку години истражување. Бурни времиња кои често не се одразени на самите слики – повеќето од нив се спокојни исечоци од живот кој знаел да биде и тежок и не толку колоритен.

Влатко:
Точно, секоја слика носи приказна со себе и понекогаш е поинтересно прикаската од сликата. Моето колекционерство започна со едни три минијатури кои што се изложени на изложбата во Скопје од српскиот сликар Никола Петковиќ кој што како српски учител доаѓа после Балканските војни во Прилеп… во Охрид и инспириран од македонскиот пејзаж, од македонскиот фолклор започнува да слика во еден, ја би рекол вангоговски стил. Еден искршен и колоритен импресионизам.

Ги потпишувал сликите со иницијалите Н.П. Кога започнала Првата светска војна, сликарот оди во Питсбург, Пенсилванија каде што станува свештеник и му се губи трагата таму. Овие три минијатури ги најдов на една аукција токму во Питсбург една декемвриска вечер 2004 година. Беа опишани селани од Охрид, непознат автор. Кога ги купив, поради иницијалите Н.П. мислев дека се работи за големото сликарско српско име Надежда Петровиќ, таа е икона на српскиот импресионизам, на српското модерно сликарство која што исто така била во Македонија за време на Првата светска војна. Меѓутоа продолжив да барам, невозможно беше толку многу слики да се појават од нејзе, три одеднаш. Но безуспешно.

Некаде 2006 година, значи две години после откривањето на тие слики се појави еден каталог од изложба на некојси сликар Никола Петковиќ, Николас Петковиќ, како го викаат Американците која што била некаде во ‘50-те години во Америка и гледам исти такви дела. Го купив тој каталог и почнав да сфаќам дека станува збор за овој сликар, меѓутоа не можев да ја најдам врската со Македонија. Ми требаше едно следни две години, 2008 година кога некојси Србин по име Милош Вујасиновиќ одеднаш се појави со една колекција на многу слики од овој сликар кои што сакаше да ми ги продаде. Наводно ги нашол сликите кај внуката на овој сликар во Србија, во Инѓија и одеднаш српската јавност го открива овој сликар, станува многу популарен поради неговиот колорит. Го нарекуваат српски ван Гог, му прават посебен музеј во Инѓија, неговата родна Инѓија.

Така да, потребни беа 4-5 години да се заокружи тој циклус, да се открие името, да се открие како дошол во Македонија. За повише детали за оваа приказна може да отидете на веб страницата artlexicon.mk и да ја прочитате приказната за сликарот од… учителот од Охрид.

Илина:
Во лексиконот, кој во 2021 излезе и како прекрасна монографија на 400 страници чиј ко-автор е и Зоран Андонов, се поместени и имиња на жени-уметници. Нивните биографии се уште поинтересни со оглед на околностите во кои нивното слободно движење како жени било отежнато а и професијата сликар за нив не била вообичаена.

Влатко:
Во лексиконот има и женски сликарки кои што нѐ посетиле во периодот 1850-1950, многу се интересни… ретки се нормално, во тоа време. Во голем број академии во светот не било ни дозволено да бидеш жена и да студираш сликарство. Ја би рекол најинтересна е според мене Мери Едит Дурам која што нѐ посетува непосредно после падот на Крушевската република каде што пишува една книга. Книгата се вика „Балканскиот товар“ (The Burden of the Balkans) каде што ги опишува настаните во Македонија, злоделата на Османлиите кои што тогаш се вршеле врз нас. Оваа жена родена е 1862 година, била осмо дете во семејството и како најмладо дете се грижела за нејзината мајка, останала немажена и некаде по смртта на мајката започнува да патува во најегзотичните места кои што во тоа време… во Европа било токму Балканот. Започнува да патува во Албанија каде што ја проучува нивната култура, пишува доста книги за Албанија. По појава била многу интересна жена, со кратка коса, секојпат носела пантолони, така да Албанците ѝ дале посебна титула – кралица на планинскиот народ – за нејзината услуга. И денеска во центарот на Тирана ѝ направиле и споменик нејзе. Во таа книга „Балкански товар“ таа црта исто неколку скици од Охрид и од Ресен каде што ги посетува, тие скици можат да се видат повторно на изложбата во Скопје во следниве две недели.

Илина: Го прашавме Влатко која била до сега најинтересната случка поврзана со неговите потраги? Кога бил најобесхрабрен, а кога најсреќен? И дали имало националистички коментари и испади на социјалните мрежи или Балканот сепак знае да се сплоти преку уметноста?

Влатко:
Ах, тешко е да се избере, еден момент кој ми бил најтежок или најсреќен. Највпечатливи ми се моментите кога после долги, долги истражувања, најпосле ќе откријам кој е сликарот. Овие дела македонски се направени од… така да речам на нога. Или се нацртани од некој војник кој што бил во време на Првата светска војна во Македонија или од некој воен сликар. Често пати тие не се ни потпишани, така да единствен начин да го идентификувате е по неговиот сликарски стил. Некаде 2011 година на германскиот еBay залута една слика која што беше насловена од задната страна „Велес во Македонија, 1917 година“. Цената беше прилично ниска, мислам дека беше дури и под 100 евра нешто, денешни.

Ја купив сликата, ја добив и веднаш по стилот претпоставував дека станува збор за Густав Вундервалд, германски сликар, исклучително важен во германското сликарство. Тој бил војник токму во Велес во ’17-та година и во Скопје во ’18-та година каде што започнува инспириран од македонското сонце, од македонското небо кое што е темно виолетово ја би го нарекол, македонскиве полиња во кои што доминира жолта боја да црта доста колоритно и тој стил го продолжува во Берлин и го нарекуваат берлинскиот Морис Утрило поради неговиот колорит и неговиот, да речеме експресивен стил. Станува голема сликарска ѕвезда во ’20-те години во Германија.

Но 1933 година на тогашните избори во Германија победуваат национал-социјалистите на Адолф Хитлер и една од првите нивни одлуки била да се забрани експресионизмот, да се забрани апстрактното сликарство. Една од тие жтртви бил токму овој сликар, Густав Вундервалд на кого што му било забрането да слика и за да вади некој динар за живот започнува да бои со четкичка рачно црно-бели филмови. Во тоа време филмовите биле во црно-бела техника, па ако сакате во боја морате секој фрејм од таа лента филмска да се избои рачно. И тоа го правел човекот од ’33-та година до ’45-та година живеејќи во сиромашно студио во Берлин. Некаде во мај ’45-та година Црвената армија влегува во Берлин и го разурнува градот. Фактички после тој пад на Хитлер, 9 мај 1945 година градот е целосно разурнат, немало никаква вода, луѓево пиеле вода од пробушени шахти. И овој сликар фактички од такво пиење вода добива некое тровање и умира на почетокот на јуни ’45-та година, целосно заборавен од германската јавност.

Некаде ’88-ма година се појавува една професорка по историја на уметност, се вика Хилдегард Рајнхарт која што пишува книга за овој сликар и таа книга е плус таканаречен каталог резоне (Catalogue Raisonné). Во таа книга ги документира сите познати дела од овој сликар. Оваа книга е многу ретка, испечатена е во мал тираж од ’88-ма година. Женава е во длабока старост денеска меѓутоа сѐ уште е жива. И кога ја најдов сликава барав начин да ја купам оваа книга, ја немаше никаде да се купи. Барав начин да стапам во контакт со доктор Хилдегард Рајнхарт, не можев да стапам и тоа фактички сѐ додека… до минатата година. До 2024 година кога случајно некаде се појави слика од Густав Вундервалд на која што аукционерската куќа пишуваше дека е потврдена, нострифицирана од доктор Рајнхарт. Ја контактирав аукциската куќа и најпосле ми дадоа е-маил. Стапивме во контакт со госпоѓата и таа ми ја потврди – да, точно, таа е слика нацртана ’17-та година во Велес еве ја имаме во каталогот раизон. Ми испрати една копија од тој каталог, ја ѝ испратив една копија од мојот лексикон на странски сликари така да ми требаа 16 години отприлика да се најде точно кој е сликарот, да се потврди. 16 години патешествие.

За национализам нема… веб страницата artlexicon.mk се појави во првиот месец од пандемијата, фактички пандемијата е и заслужна некако целиов овој материјал да го објавам јавно. Тоа ми беше да речеме едно мое лично хоби. Но кога настапи тој локдаун решив да го објавам материјалот, решив да направам веб страница за да им биде малце на луѓево поинтересно, полесно да ги пребродат тие тешки времиња. Страницата се појави на интернет во април ’20-та година и веднаш постигна прилично многу голем одзив. Имаше околу 30.000 посети месечно, голем број од Грција, голем број од Бугарија, голем број од Албанија, од Србија. И ја би ги нарекол тие луѓе прилично коректни не само кон мене туку и кон описот на делата, дури и беа прилично расположени да ми помогнат. Ми даваа имиња на сликари кои што не бев… ги не бев регистрирал. Ова е, ја би рекол една иницијатива која што буди позитивна енергија на Балканот. Секој сака убава уметност. Секој сака да види како изгледале нашите предци пред 100, 150 години видени од очите на овие странци, така да самиот овој лексикон на странски сликари, самата колекција на странски сликари во Македонија е еден вид на културна дипломатија, еден вид на мост на пријателство кон секого кој што живеел во Македонија или има некаква врска со Македонија.

Илина: Бидејќи немам никакво искуство со тргувањето со уметнички дела, ме интересираше методологијата на Влатко, како ги набавува и дали е ова нешто со што се занимаваат само богати луѓе?

Влатко:
Тргувањето на слики, купувањето на слики од аукционерските куќи е релативно едноставно. Денеска е уште поедноставно. Кога почнав да ги собирам сликите, значи таму да речеме првата декада од 21 век требаше лично да бидам присутен на секоја аукција, дали лично или преку интернет. Меѓутоа денеска постојат одредени агрегатори, на пример ако сакате да ги пратите германските аукционерски куќи има еден веб сајт, се вика lot-tissimo.de. Ако сакате да ги пратите француските аукционерски куќи постои еден сајт кој што се вика druot.fr. И овие агрегатори или портали ја би ги нарекол слично да речеме ко денеска што е time.mk. Содржат информации за сите аукциски куќи и ги имаат каталозите од сите аукциски куќи во тој момент што нешто организираат. Можете да ставите во пребарувачот клучни зборови: Македонија, Macedoine, Mazedonien, Skopje, Ushup, Shkup, Ohrid, Ohrida… и разни варијанти на имињава на градовите или Вардар и така натаму и тие вршат работа за вас. Фактички ги пребаруваат тие каталози и ако најдат нешто со таков назив или некој таков клучен збор во описот на делата, ми враќаат назад – тоа е таа куќа, во тој град, делото е под број тој и тој. И фактички можете да ставите влог или bit на англиски, не знам како точно се вика, максималниот износ кој што сакате да го потрошите за таа слика. И фактички самиот портал, самиот агрегатор наддава во ваше име. Ако сте победиле, одма иде плаќањето преку кредитна картичка, средувате со службата за транспорт на слики и сликите стигаат тука во Холандија.

За цените некојпат имам среќа да купам нешто што е буквално неколку евра. Најголем број од сликите се да речеме во стотици еура се мерат. Лудвиг Куба, Чехот е прилично баран и неговите македонски слики се прилично барани. Тие вредат неколку илјади еура. Густав Вундервалд ја имав среќа, меѓутоа пазарната цена на таа слика од Густав Вундервалд од Велес, тоа е веќе дваестина илјади евра.

Илина:
Во говорот на отворањето на изложбата на дел од колекцијата во Музејот на град Скопје на 4 април оваа година Влатко изјави дека колекцијата е аманет за сегашните и идните генерации. Но оваа апстрактна конструкција кон која често знаеме да прибегнеме, за него има основа во личната одговорност.

Влатко:
Јас мислам да, колекцијата е културен аманет за сите луѓе од Македонија, без разлика на вера, без разлика на етничка припадност или на јазик кој што го зборуваат. Токму тоа им оставило најголем впечаток на овие странски сликари, тој колорит на јазици, на ентитети, на религии на едно место кое што живеат во хармонија. Македонија е пребогата со вакви да речеме историски или културни богатства. Секој… мислам не можам сега да критикувам дали се грижиме доволно добро или не се грижиме доволно добро. Тоа им оставам на институциите. Меѓутоа ја би го тоа поставил прашање кон секого лично. Секој човек е одговорен за културното богатство на Македонија. Значи доколку можете нешто да направите – направете. Не чекајте по институции, не чекајте некој да ви каже па нешто да направите. Има во ова колекционерство запознав голем број луѓе кои што на своја рака туркаат таква работа. На пример Дуле Апостолоски колекционер, Диме Ратајкоски се колекционери на стари македонски фотографии; Драган Величковски на пример од Крива Паланка човекот што буквално на мускули го гради и го води Музејот на Крива Паланка; Јасминка Намичева која што е неуморна, нон-стоп од еден во друг проект влегува, сега таа спрема нешто за дизајнот на „Порцеланка“ кое што е исто така културно наследство; Зоја Богдановска од Музејот на град Скопје која што буквално сама ги собира артефактите околу земјотресот во Скопје ’63-та година. И такви има многу, многу индивидуални примери како треба да се грижиме за нашето културно наследство, за историското наследство. Така да ја би пратил порака повторно секој да проба нешто да направи самиот на своја иницијатива.

Илина: Влатко има и еден сон, кој не би требало да е толку тежок за остварување.

Влатко:
Оваа колекција ја би рекол сега греота да биде отворена за јавност само две недели. Колекцијата е и уметничка и историска и многу… според мене мислам дека е многу битна за Македонија и пред сѐ не е ни комплетна. Овдека во Холандија се едно триесетина слики и уште толку многу да речеме албуми и други артифакти. Доволно материјал да се направи еден псоебен музеј кој што по самата природа би бил интересен не само за нас, да речеме луѓето од Македонија, меѓутоа и за странците, пошто се интересираат за нивните сликари што дошле тука. Идејата ми е таков музеј да постои во Охрид, пошто Охрид е дефинитивно туристички центар со голем број странци нормално и место на кое што мислам дека една ваква содржина добро би му дошла. Секое лето некако секојпат кога ќе отидеме во Охрид си мечтаеме за локацијата каде би била, на пример прекрасна локација е старото училиште Свети Сава кое што е на врвот во Охрид и има прекрасен поглед на езерото кое што во моментов така стои разрушено. Би ја отстапил колекцијата трајно на тој таков музеј меѓутоа како гастрбајтер кој што живее во Холандија некако… не знам како би се истуркала таа работа. Дали треба да иде преку Министерство за култура, дали треба да иде преку општината Охрид. Не знам. Така да барам да речеме доброволци или некој кој што би ми помогнал во тој процес да се истурка понатаму.

За сигурноста, за иднината дефинитивно. Доколку стане да речеме музеј како што е да речеме Музејот на град Скопје кој што е во доменот на општина Скопје, таков би бил и музејот во Охрид каде што би било покриен од општината Охрид или пак на министерството. Не сум толку исплашен за таа работа.

Моите ќерки се веќе големи, студентки, веќе се родени во Холандија. Дали се Македонки, дали се Холанѓанки не знам меѓутоа дефинитивно покажуваат интерес за уметност, меѓутоа мислам дека овој проект ќе треба да остане на мене и да го предадам на некој друг во Македонија. Не сум сигурен дека тие ќе го продолжат проектот.

(oригинална музика)

Илина: Влатко се грижи за културното наследство, па дури и сака да го врати во Македонија, да ни го подари. Дали сме на висина на оваа задача? Надлежните и оние помалку надлежните но посветените како него знаат каде да го најдат.

(Common People)

Илина:
Ова беше 38-та епизода од подкастот Обични луѓе. Монтажа Бојан Угриновски. Транскрипција Ана Ашталковска Гајтановска. Оригинална музика: Иван Јакимовски. За фотографии и илустрации од Лексиконот користени со дозвола на авторот посетете го нашиот сајт obicniluge.mk. Изложбата во Музеј на град Скопје требаше да биде отворена до 23 април, но поради големиот интерес е продолжена до 4 мај.