Приказната за писателот чија книга од 1939 е заслужна за големиот број холандски туристи во Охрид. Дали достојно му се оддолжуваме?

FOR A FULL EPISODE WITH ENGLISH SUBTITLES CLICK HERE

Забелешка: „Обични луѓе“ е подкаст наменет за слушање. Во него е вграден голем труд за монтирање, музичка илустрација и течна аудио нарација. Транскриптот е наменет само како помошно средство, особено доколку архивските материјали се со понизок квалитет. Во сите други случаи ве поттикнуваме да ги слушате, а не да ги читате епизодите. Ви благодариме.

ТРАНСКРИПТ

С1Е7

“Mensen komen en gaan, maar hun gedachten blijven waaien rond de aardbol asl een onzichtbare wind.”

Ова е гласот на Искра, чија мајка е Македонка а татко Холанѓанец. Додека седевме под Канео јадејќи вкусна рибја чорба, таа ни прочита цитат од холандскиот писател А. ден Доолаард:

„Луѓето доаѓаат и заминуваат но нивните мисли продолжуваат да струјат околу земјината топка како невидлив ветер“

(бранови)

Каква е врската помеѓу овој автор и Македонија? Како едно дело напишано во далечната 1939 станало основа за поврзување на две земји и два народа, кои инаку немаат многу заедничко? Дали и денес неговите мисли продолжуваат да го брануваат езерото како невидлив ветер?

(Common People)

Јас сум Илина Јакимовска. Во оваа седма епизода од подкастот „Обични луѓе“ ќе ја раскажеме интересната приказна за А. ден Доолард, и како таа се поврзува со Охрид од минатото и од сегашноста. Истовремено, ќе видиме колку знаеме за ова значајно културно наследство и како се однесуваме кон него.

Scott Joplin-Swipesy (Cake walk, 1900)

7 февруари 1901. Дваесетиот век само што  почнува, со сите откритија, технолошки изуми и страотни премрежја кои ќе ги донесе. Непосредно пред овој датум Макс Планк ги поставува темелите на квантната физика со откритието на законот за зрачењето на црното тело. Во замокот Виндѕор е погребана британската кралица Викторија. Џеј-пи Морган купува рудници и челичарници во САД, со што го склучува првиот бизнис договор во историјата вреден милијарда долари.

(свадбен марш, Менделсон)

На 7 февруари 1901, холандската кралица Вилхелмина се мажи со војводата Хенри од Мекленбург-Шверин. Нивниот брак ќе трае 33 години, до смртта на војводата, но нема да биде среќен. Вилхелмина ќе владее повеќе од половина век, подолго од кој и да е друг монарх, водејќи ја нацијата низ Првата и Втората светска војна, како и низ холандската економска криза од 1933.

(бебешки плач)

На истиот ден, кога вниманието на Холандија е насочено кон Хаг и кралската свадба, во малиот град Зволе се раѓа Корнелис Јоханес Георг Спулстра, син на свештеник. Подоцна ова име ќе го замени со многу посоодветното на неговиот карактер и судбина.

[Мишо Јузмески]

„Долард е псевдоним, неговото вистинско име нема врска со псевдонимот. Значи самиот тој си избира псевдоним кој што означува скитник, весел човек едноставно. Долард значи доаѓа од глаголот dolen, кој што значи скитање, опуштеност некоја. Значи самиот негов псевдоним го опишува неговиот карактер како човек, а потоа и како писател и како новинар. Значи тој е љубител на слободата.“

Ова е гласот на Мишо Јузмески, за кого слободно може да се каже дека е експерт за ликот и делото на Доолаард, или по наше Скитниковски. Неговата галерија, „Култура 365“ на калдрмата која води од охридскиот плоштад накај Св. Софија е препознатлива по истакнатиот плакат во боите на холандското знаме. На него пишува – туристички информации, фото и книжевна галерија и музеј посветен на А. ден Доолард. Во меморијалната соба се изложени фотографии и дел од изданијата на неговите книги. Меѓу нив песни, драми, патеписи и репортажи, радио говори, раскази, автобиографија, есеи, манифести и памфлети. Некаде помеѓу нив е „Де Брајлофт дер зевен цигојнерс“, или „Свадба на седум Цигани“.

(„Пијан идам од града“ во изведба на Добри Ставревски)

Иако станува збор за роман, значи за фикција, во неа се препознаваат автобиографски елементи од животот на авторот. Тој книгата почнал да ја пишува во Скопје во март 1933, продолжил во Охрид во 1938, а ја завршил во Холандија во 1939. Во тоа време без телевизија и интернет, Балканот е ’тера ингокнита’ за холандските и воопшто за западноевропските жители.

Се работи за еден период, значи тоа е пред Втората светска војна, поконкретно триесетите години. Тој најдолго престојува во Охрид во Македонија помеѓу 1931-1939 година, којшто е од политички аспект многу турбулентен период. Нели имаме диктатура тука, тоа е онаа широко позната 6-јануарска диктатура на Караѓорѓевиќ, кој го укинува Уставот, Парламентот, воведува класична диктатура во кралството Југославија. Од политички аспект многу незгоден период. Од економски аспект тоа е големата светска криза, насекаде во светот, депресијата. И Македонија и Охрид на секој начин се погодени, и политички и економиски и културно. После 500 години присуство на Османлиите тука, Балканските војни, Првата светска војна. Значи овој дел е чиста егзотика за Европа, посебно за Холанѓаните.

Главен лик во книгата е Бранко Марковиќ, реномиран фотограф, чиј психолошки профил со телеграфска прецизност ни се соопштува уште во првата реченица од книгата: (цитирам) „Бранко Марковиќ не веруваше повеќе во љубовта и затоа се беше препуштил на трите пороци кои можеше да ги купи со пари: пијалак, жени и циганска музика“ (затворен цитат). Следи приказна во која тој, ангажиран од француски византолог Сигоњ (француски за штрк) како преведувач и асистент, го посетува Нерези и Скопје, а потоа и Охрид. Тука лесно заљубливиот Бранко повторно е замаен, овој пат од не само убавата, туку и крајно еманципирана и умна Душка Боровиќ, ќерка на аптекар. Тие се среќаваат на стрмен срт кај Канео, каде Душка чита ни помалку ни повеќе туку учебник по историја на филозофија, прв дел.

(музика, Добри Ставревски продолжува)

Следи развој на нивната врска која треба да биде крунисана со брак. Ден пред официјалната церемонија Бранко во Охрид собира група музичари, седум Цигани, кои изведуваат седум песни, секоја поврзана со некоја негова голема љубов. Од денешна гледна точка тука има многу мелодрама и патос. Но ова не било пречка книгата да стане бестселер во Холандија, и да доживее десетина изданија и преводи.

[Јузмески]

Од една страна литературната критика го смета за несоодветен, недозреан, или едноставно не така квалитетен писател. Му наоѓа замерки во јазикот, во изразувањето, во стилот, начинот на пишување.

(Илина: „Преромантичен веројатно“)

Повеќе јас би рекол лично има некој новинарски стил. Дури и во романите кои се категорија кадешто човекот каде што писателот треба да навлезе подлабоко во психологијата на ликовите, да развие своја приказна, тој повеќе оди на изнесување голи факти. Кога ги читаме неговите романи тие се повеќе како еден фактографски запис за тоа што се случило. Но токму тоа е интересното за читателот, за холандскиот читател во случајов, што тие читајќи ги неговите романи, тие читаат информации. Од сите негови романи само еден е на холандска тема. Сите други се за други краишта во светот.“

Дека стилот на Доолаард е оценет како фактографски не изненадува, со оглед на тоа што поголемиот дел од животот тој навистина бил новинар. Откако работел како ѕидар, берач на грозје, чистач и портир, почнал да пишува, и тоа за социјалистички весник, што во текот на 1930-тите му овозможува да патува и да известува, особено од земји кои биле зафатени од конфликт или во кои владеле авторитарни режими. Но еден ваков, нацистички режим наскоро наближува и кон Холандија. Доолард се сели во Лондон каде работи како спикер на партизанското Радио Орањ (или Радио портокалово) кое се слуша во окупирана Холандија. Неговиот препознатлив глас и говорнички вештини за голем број Холанѓани го одбележале тешкиот период на Втората светска војна, нудејќи им релевантни информации и утеха. Преку него на своите поданици им се обраќала и самата кралица Вилхелмина.

(Обраќање на холандската кралица преку Радио Орањ – документарна снимка)

„Свадба на седум Цигани“ e дваесет и прва книга на Доолаард од вкупно 52 колку што се наведени на неговата Википедија страница, пишувана токму во овој драматичен период. Можеби како бегство од воените и политички теми, таа е љубовен роман, кој сепак содржи голем број релевантни податоци за нашиве краишта. Дознаваме на пример дека Охрид е гратче (цитирам) „завиткано во превез од старинска гордост“ кое тогаш се уште не е откриено од туристите. Дека спиењето по манастири било хигиенски ризик поради наезда од вошки. Дека осумстотините долари аванс за книга фотографии колку што добил Бранко изнесувале триесет и шест илјади динари (значи еден долар бил отприлика 45 динари), и дека со нив во центарот на Охрид можела да се купи куќа. Помеѓу опишаните сцени има и такви кои изнудуваат кисела насмевка на препознавање на истоветни проблеми во сегашноста, како оние со охридските дивоградби. Цитирам: „Бранко опцу. Тој го беше фотографирал Свети Наум пред две години зашто во книгата за Јужна Србија не смееше да недостасува слика од познатиот манастир. Над средовековните градби беа изградиле еден бетонски колос кој со проширениот горен дел личеше на резервоар со вода. Каква среќа што во американското издание на книгата стоеше слика од манастирот во својата првобитна состојба, а не осакатен каков што беше сега“.

(музика)

Но ако „Свадба на седум Цигани“ е историски релевантна лектира, еден од ретките европски романи кои се одвиваат на територија на Македонија, што ќе се случи ако го побарате на македонски? Превод на книгата е објавен во 2006, истата година кога во Охрид се открива споменик на Доолаард во тн. холандски парк на кејот на езерото. Но до примерок од неа е речиси невозможно да се дојде. Во скопските книжарници и градски библиотеки таква книга нема. Одговор од издавачот, охридска туристичка агенција, и по неколку обиди не добивме. Ја контактиравме и преведувачката, Македонка која живее во Холандија, и холандската амбасада. По упорна потрага, копија на заем добивме од авторот на поговорот. Кога конечно победнички ја прелиставме, сфативме дека изданието има грешка – од страницата 265 на крајот на книгата, скока на 285-та, среде поговорот. Книга за свадба, за која читателот останува во недоумица дали навистина ќе се случи, дали ќе се земат децата. За среќа, во охридската библиотека „Григор Прличев“ имаше комплетен примерок, а вработените, разбирајќи ја нашата мака, ни направија фотокопија од прескокнатите страници.

(музика)

Византологот Сигоњ во македонското издание е Чигоне, а пак земјата Југославија, на холандски Зауд Славие, е преведена со Јужна Славија. Но она што сепак остава најголем впечаток освен овие, да ги наречеме ситни пропусти, е што насловот на македонски се разликува од оригиналот и гласи „Свадба во Охрид“. Причините за ова можат да се насетат и најверојатно се однесуваат на политичката некоректност на терминот „Циган“, кој од денешен аспект може да се толкува како навредлив. Па сепак, тој е избришан само од насловот, а е оставен насекаде низ книгата. Нејасно е зошто не бил заменет барем со Роми, иако улогата на овие ликови во книгата не се базира на тоа што се припадници на одредена етничка група, туку просто на тоа што се талентирани музичари. Седум музичари кои изведуваат седум песни од сите краишта на тогашното кралство Југославија, кои го потсетуваат Бранко на седум жени на кои им згрешил. 

[Мишо Јузмески]

Во самото издавање на книгата на македонски јазик покрај тоа нели изместување на таа магија со бројот 7, седум Цигани, седум жени, со насловот нели направен е уште упад во структурата на делото, со тоа што песните….Во романот се поместени неколку народни песни, коишто се дел од приказната. Пак ќе речам, во преведувањето имаме одредени слободи, да преведуваме, да заменуваме, да манипулираме, но сепак има некаде каде што едноставно ние сме ограничени. Не смееме да го нарушиме делото, концептот, суштината на приказната. Овде е нарушена приказната со тоа што песните се извадени на крајот (-Да, нотни записи). Тие не се нотни записи, тие се дел од приказната. (- А овие се со негов ракопис правено? Од него се нотните записи правени?) Тие се вметнати уште во првото издание. Во рацете држам издание од ’39та година.

Зошто ова со издвојувањето на нотните записи на народните песни како додаток во македонското издание ни е толку важно? Замислуваме дека кога би била пишувана денес, книгата би била интерактивна, па паралелно со текстот би можела да се слуша и музиката. Овој соживот меѓу нотите и буквите одлично го разбрала Кирин Мелсен, класична музичарка, која има направено мјузикл, односно театарска претстава според книгата. Во неа со придружен бенд ги пее песните кои Циганите му ги свират на Бранко: „Ево срцу мом радости“, „Болујем ја, болујеш ти“, „Чудна јада од Мостара града“, „Коња кује Мујо по месецу“, „Пијан одам од града“, „Имате ли вино“, „Кажи кажи либе Стано“.

(„Кажи, кажи“ во изведба на Кирин Мелсен)

Ја прашавме како воопшто дошла до оваа идеја?

[Кирин]

I learned to know about this book, about this wedding, because i was at a Gypsy festival and they asked me to sing these songs which are in the book. So I worked with an accordion player from Serbia and we looked for all the songs in the book, if we could find the text. That took some time. They asked me if I could perform these songs and I said well maybe it is also nice to tell the story of the book. And actually i made a music theatre play out of it. I played it in Holand and in also in Belgrade in 2012.

синхронизирано:

Дознав за книгата затоа што бев поканета на Ромски фестивал на кој требаше да ги пејам песните кои се во неа. Работев со музичар на армоника од Србија, ги побаравме сите песни од книгата, и нивните текстови. За ова ни требаше доста време. Тие ме замолија да ги изведам песните, но си реков можеби е исто така убаво да ја раскажам и приказната. Така направив театарска претстава од книгата. Ја изведов во Холандија и во Белград во 2012.

На што се фокусирала претставата?

I told the seven stories about the seven women and then in between I sing the songs. So that really every story is so well related to songs, that is beautifully done, so that you realy feel the character of the women, and what happens, in the song.

синхронизирано:

Ги раскажав седумте приказни за седумте жени, а помеѓу тоа ги пеев песните. Секоја приказна е навистина тесно поврзана со песните, ова е прекрасно направено, така за да се почувствува карактерот на секоја од жените, и она што се случува, токму низ песните.

(„Ево срцу мом радости“ во изведба на Кирин Мелсен)

I really felt the music, I really loved the music, also the song “Moj dilbere” I find it really beautiful, like i was really, when i was singing i was getting into a kind of trans, you know

синхронизирано

Навистина ја почувствував музиката, ја засакав, особено кога ја пеев „Мој дилбере“ таа за мене е прекрасна, додека ја пеев како да паѓав во некој вид транс.

(музика)

Нашиот претходен соговорник се обидел да посредува и да ги донесе Кирин и претставата во Охрид, но без успех. И покрај тоа што од премиерата имаат поминато речиси 10 години, таа се уште би сакала да гостува во градот и во земјата каде до сега никогаш не била, а за која толку нешта дознала преку книгата на Доолаард.

I would love to come to Ohrid to play it over there. Becuase actually the whole story from the book starts in Ohrid. So if there is an opportunity, for sure i would come over and play it, yeah

синхронизирано:

Навистина би сакала да дојдам во Охрид и да ја изведеме претставата таму. Затоа што целата приказна од книгата всушност почнува во Охрид. Ако има можност, секако би дошла да го сториме тоа.

И таа ни потврди дека голем број Холанѓани знаат за Охрид токму преку книгата на Доолаард, а познава и мешани македонско-холандски брачни парови кои се сретнале токму на летовање на бреговите на езерото.

А што е со обратното – дали охриѓани знаат кој е Доолаард? Ана направи мала анкета во нејзинот роден град.

„Чика си слушнал за ден Доолард? Не, прв пат слушам.“

„Тета си слушнала ти за Ден Долард? – Не. А ако те потсетам писател, од Холандија, споменик во Охрид. – Не.“

– Кој е Ден Доолаард?

Ден Доолаард е холандски писател од 20 век. Напишал книга, мислам дека се викат нешто „Свадбата на седумте Цигани“, инспирирана од Охрид. Мислам дека е лектира во Холандија, и зато многу сакаат да идат во Охрид и го обожавет. Мислам, не само заради книгата, просто објаснето им е местото, планината, езерото и луѓето се поврзале со местото и то е то.

„Ајде. – Значи прашањето е кој е ден Доолаард. Значи колку што се моите познавања станува збор за Холанѓанец кој уште во почетокот на минатиот век дошол во Охрид. Се запознал со природните и културните особености на Охрид и то било причината што ја напишал подоцна и книгата посветена на Охрид, која претставува голема реклама за Охрид пред холандските граѓани. Од тогаш почнуваат, читајќи ја таа книга, холандските туристи почнуваат да доаѓаат и да го посетуваат Охрид. Исто во негова чест е подигнат и споменик во холандскиот таканаречен холандски парк, поставен е веќе неколку години. Мислам дека е напишана е и една книга за него. Посветени се и доста емисии, текстови во охридските медиуми, македонските медиуми. И то е то. – Одлично.“

Помеѓу оние кои никогаш не слушнале за Доолаард, и оние кои имаат подетални познавања за него, има една голема група која го поврзува неговото име eдинствено со спомнатиот споменик. Ако тргнете од охридскиот плоштад по кејот, во правец на Билјанини извори, лесно ќе го забележите, поради неговиот впечатлив облик – едро во чија основа, како кормило е сместена отворена книга. На левата страна на таа книга е портретот на Доолард. Од десната, годината на неговото раѓање и смртта – 1901 и 1994. Под овие датуми стојат имињата на оние кои придонеле за поставување на паметникот на писателот. Дизајнот е на архитектот Владимир Тоиќ, а како иницијатори се наведни три имиња. Меѓу нив едно кое нам не ни асоцира на споменици, туку на една многу шармантна песна.

„Нема гајле. Јас сум Питер Џон Босе. Има поздрав из Холандија, земја на тулипаниии. Ајде, ајде нема гајле“ (први тактови од Колку сакам самба)

Питер Џон Босе живеел во Македонија триесетина години, а од неодамна е сопственик на селски имот во Бугарија, близу тромеѓето со Грција и Турција. Кога го побаравме беше во родната Холандија. Се уште добро зборува македонски, па неговиот говор не го синхронизиравме.

[Питер Џон Босе]

Халоу

Здраво Петар како си?

Еве добро, добро..

Првиот контакт со Македонија Питер го имал на крајот на осумдесетите кога ситуацијата во регионот веќе била нестабилна. Тогаш живеел во Белград и работел како музички продуцент и туристички водич. Така дошол во Охрид.

Јас тогаш работев во студио на Лазар Ристовски во Белград, господ да го прости од Бјело дугме што почина пред многу години. Дојдов како туристички водич на Југотурс, претседник на Југотурс, дојдов во Метропол и Инекс Горица, тоа беше наше место. И имав таа книга, „Свадба во Охрид“ да кажеме на македонски превод сега. И мојата идеја како да дадеме на Македонија помоќ да дојдат пак туристи. Народ во Холандија, они не знаат дали беше војната во наша Македонија. Они мислат уште има проблем са тенкови са снајпери и тако даље. Сакав тогаш да покажам дека Македонија единствена република од бивша Југославија која отиде на деведесет и прва година са мир надвор од федерација на Југославија. И Македонија немаше војна. Убав народ убава музика, убаво време, убава култура. И како да направим пропагација са Холандија, да дојдат пак холандски гости, туроператори.

Така се родила идеја – да се подигне споменик на Доолаард, тоа добро медиумски да се покрие во холандските медиуми, и на тој начин да се анимираат туристите од оваа земја. Истовремено, неговото до тогаш непознато дело да се претстави на охриѓани и воопшто на македонската публика. Излегувањето на македонскиот превод така се случува истовремено со овој настан.

(продолжува)

И тоа беше како да направиме едно благодарам за А. ден Доолаард за се’ што направи за Македонија. И ја како новинар на холандска радио-телевизија имав многу многу пријатели кои се повисоко сега са вести, са медија. Најдов јас спонзори како холандска амбасада, Унилејбер, Мермер-Прилеп, заборавив на сите име кои направија многу многу голема помоќ. Тогаш беше Малев, моментално не постои од Маџарска, и он ми даде за сите новинари бесплатно карти за авионска превоз. И Олга беше тамо, многу голема помоќ, Олга газдарица на Инекс Горица и ми даде много много помоќ, Скопска пивара и така даље. Плус локални граѓани, град Охрид, ми даде сите права. И така беше на 2006 година во мај месец отворивме таа споменик на Долард.

Сепак, работата не поминала без проблеми.

(продолжува)

Не беше лесно затоа што некој беше критично за таа споменик. Беше договор град Охрид да направи реновација, да чисти, еве дрво тоа што е хоризонтално беше направено на две димензии, таму беше име на Доолаард. Тие направија како најевтино, некое дрво хоризонтално, без две димензии, само со некоја боја, не пише дека Доолард. Доле на подот стакленик, имаше мозаик, беше многу добро направено и сега има светло доле, но има толку многу трава и ѓубре. Треба малку град Охрид – пак да кажам, благодарам – да не направиме некое најевтино алтернатива, да направи комплетно нов ремонт на тој споменик. 

Босе вели дека помеѓу оригиналниот проект за споменикот и финалната изведба и тогаш имало разлики, но тие со текот на времето само се зголемувале. И навистина, кога бевме на лице место не можевме ни да претпоставиме дека под стаклениот под, кој веројатно треба да ја симболизира водата по која плови едреникот, има мозаик по асоцијација на Стоби, а на него две подадени раце, како помеѓу двете култури. Замислата била овој простор да биде осветлуван од соларни светилки, но секако и редовно да се чисти за воопшто да се гледа. Јарболот пак на кој стоеле холандското и македонското знаме бил украден после два дена.

(музика)

Како и да е, на 29 мај 2006 година во Охрид се собира многу народ. Тука се и потомците на Доолард – ќерките Миља и Бранда од неговиот брак со Ери Спулстра со прекар Вампи, на која и е посветена  „Свадба во Охрид“. Нивните семејства, внуци и правнуци на писателот. Новинари, политичари, амбасадори, фолклорен ансамбл во народни носии. Сето ова се пренесува во холандските весници и на државната телевизија. Бесплатна реклама за Македонија, чест за Доолаард. А тој за Питер дури и од оној свет подготвил изненадување:

Сите од фамилија дојдоа, и јас добием првата едиција на таа книга, и он ми пишал лично и он каже на најстарата ќерка, вика јас слушнав, тој беше на осумдесетина години, вика слушнав Питер Џон Босе има некоја идеја да прави за мене еден споменик во Охрид. Ако умрам молим те ево сега ќе пишам, ако успешно, било кое време ќе дадеш на Питер таа книга. И таа книга ја имам. Со оригинален потпис на Доолард.

И тука не завршуваат изненадувањата кои во наследство ни ги оставил Доолаард. Тој има уште една книга за Македонија, но многу поконтроверзна од љубовниот роман за Бранко и Душка. Се вика „Ориент експрес“, издадена е во 1934 година, и претставува романизирана историја на Внатрешната македонска револуционерна организација или ВМРО. Како новинар кој не сакал да се потпира ниту на српските, ниту на бугарските пропаганди, тој во триесетите на минатиот век доаѓа во Пиринска Македонија и во Банско минува три месеци со комитите, запознавајќи ги клучните личности на движењето. Резултатот е роман во кој низ приказна за фиктивно македонско семејство Доолаард, без да заземе страна, ги раскажува премрежјата низ кои минувала Македонија од Илинденското востание до таа 1934 година. За жал англиското издание на книгата е исцрпено, па останува само да претпоставуваме како сето ова навистина звучи.

(Common People)

Јас сум Илина Јакимовска. Им благодариме на нашите соговорници кои ни помогнаа да ја расветлиме приказната за необичнот новинар, писател и скитник. Линкови за нарачка на книгата на Мишо Јузмески, „Нашиот холандски пријател А. ден Доолард“, како и на ЦД-то со песните од книгата во изведба на Кирин Мелсен, можете да најдете на нашиот сајт, obicniluge.mk.

Епизодата ќе ја завршиме со уште еден цитат на Доолаард, кој е врежан како епитаф и на неговиот надгробен споменик: Живеевме меѓу чуда, но не ги разбравме.

[Искра]

“We hebben tussen wonderen geleefd maar we hebben het niet begrepen”