Додека во Битола е во тек 42-рото издание на Меѓународниот фестивал на филмската камера „Браќа Манаки“, ја раскажуваме приказната за фотографот Трифун Карабатак, низ оригинални автобиографски снимки и интервјуа со оние кои го познавале.

Забелешка: „Обични луѓе“ е подкаст наменет за слушање. Во него е вграден голем труд за монтирање, музичка илустрација и течна аудио нарација. Транскриптот е наменет само како помошно средство, особено доколку архивските материјали се со понизок квалитет. Во сите други случаи ве поттикнуваме да ги слушате, а не да ги читате епизодите. Ви благодариме.

Илина:
Минатата епизода од подкастот Обични луѓе беше посветена на Нил Фолберг, американски фотограф кој во далечната 1971 неколку месеци престојувал во тогашна социјалистичка Македонија. Од тука заминал со 400 ролни филм, прекрасни фотографии на земјата и нејзините луѓе. Тие неодамна, по дури 50 години, прв пат беа издадени во форма на книга.

(влашка народна музика)

Но назад во Америка тој не понел само неразвиени црно-бели фотографии. Во неговата архива од тој период има и снимки на жива музика од прославите на коишто присуствувал. И интервјуа со интересни луѓе кои ги среќавал по пат, а со кои зборувал на српско-хрватски.

Еден од нив е главниот лик на нашата најнова приказна.

[Нил ]- Како се зовете?

– Ја се зовем, моје је име Трифун Карабато. Ја сам роѓен ту близу Битоља, једно романско село. То село је…

– Како се зове село?

– Маловиште. Одма, 25 километара од Битоља даље.

А тачно кад сте роѓени?

– Ја сам роѓен 1910 године. Сад имам 60 година. Па добро изгледам затоа што волим, идем у планине, планинар сам, и тако волим високе планине, још данас идем свуда.

Илина:
Ова е гласот на битолскиот фотограф Трифун Карабатак. Разговорот со него Нил го водел во Битола, една од многуте станици на неговите патувања низ Македонија. Иако двајцата ги спојува фотографската професија, Нил, кој студирал и антропологија, се интересира за поширокиот контекст на животот на неговиот колега: минатото на Маловишта, влашката култура и како дошло до тоа Трифун да стане фотограф.

[Трифун]

То село је велико, раније је било по 800 куќа.

Иначе бавили смо се трговином, комерцом, сточарством, наши други људи пред једно вако 100 година радили смо кад није био воз овде у Југославији онда смо имали наши дедови и каравани. По 12 коња ишли су за Солун, Софија, Букурешт, Виена у Аустрији, у Загребу, Београду, по свим овим местима. И продавали су највише кашкаваља, који су сами произведували од свои сопствене овце, белог сира, биеног сира и многе друге ствари.

Илина:
Интервјуто коешто ни го испрати Нил од таа далечна 1971 беше наша прва средба со приказната за Трифун Карабатак, на кого повозрасните жители на Битола се уште се сеќаваат, но за кого има скудни податоци во историската литература. И оние кои го има главно се поврзани со неговиот многу пославен учител по фотографија, кај кого го печел занаетот – Милтон Манаки.

[Трифун]
Ја сам цело време волео сам фотографију, учио сам и неку школу, техничку, и онда сам се дао уметничкој фотографији. Радио сам свуда овако, кроз целу Југославију, у почетку сам радио у Битољу код 2-3 фотографа врло старих фотографа који су били први пут овде фотографи, те фотографије обавили свој занат у Паризу. Први који је имао камеру овде на Балкану је био Милтон Манаки, ја код њега сам радио.

Илина:
Еден од ретките текстови посветени на фотографската дејност на Трифун Карабатак е на Арети Сидовска, некогашен советник во Државниот архив во Битола. Под наслов „Осврт на фотографите браќа Карабатак“, тој е објавен во зборник „Битолските фотографи и фотоателјеа“, од научен собир одржан во Битола во 2012.

[Трифун]

Имам четворо браче и петоро сестре. Сви живи и здрави. Они живе, једна је у Букурешту удата најстарија, једна у Крагујевцу, две у Скопљу и једна овде у Битољ. А ми брача смо троје у Битољу и један у Америци, Охајо.

– А имате деце?

– Ја немам деце моментално. Ја сам се касно оженио. А мој брат који је у Америци он има деце. И ове сестре имају, имам пуно унучади, имам фамилију велику.

Илина:
Христаки, Филип, Трифун и Наум Карабатак, последниот со прекар Уни. Четворица браќа од кои дури тројца фотографи. Родени во влашко семејство, од мајка Атина – Нушка и татко Анастас, по професија бербер. Номадската судбина на нивните предци ќе влијае и врз онаа на некои од браќата. Трифун почнува да се занимава со фотографија уште од мали нозе, кога со својот апарат 15х10 почнал да слика настани и личности во родното Маловиште. Но подоцна патот ќе го однесе во Крагуевац, кај постарата сестра. Се вработува во фабрика за оружје каде се истакнува како технички цртач. Но по окупацијата на Кралството Југославија, Трифун е интерниран во Германија. Таму останува околу две години работејќи по фабрики, но и како фотограф. Токму по враќањето заедно со братот Филип работат кај Манаки, а тука некое време ќе го учат занаетот и нивните сестри Даница и Заха. Наскоро Трифун во Битола отвара свое студио, ФОТОТЕХНИКА, а тука своите први фотографски чекори ќе ги направи и најмалиот брат, Наум, кој во таа 1971 кога е снимано интервјуто е во Америка.

Во потрага по соговорници кои лично ги познавале членовите на семејството Карабатак, наидовме на една нивна блиска роднина.

Јас сум Лидија Достовска од Битола, вработена во Националната установа Завод и музеј.

Илина:
Нејзините спомени на Трифун и на неговите браќа и сестри се преплетуваат со оние на сопственото идиличното детство. Кога во дворот на семејната куќа имало студена вода од пумпа и се пиеле по пет-шест кафиња наутлии дневно, со роднините кои често доаѓале на посета и на муабет.

[Лидија]
Значи овај, моите сознанија на пример, за фамилијата Карабатак, поконкретно за Трифун Карабатак, неговиот помал брат, Филип Карабатак, посебно најмалиот брат, Наум Карабатак, сите фотографи. Значи тие често доаѓаа кај нас дома, дури беше жива баба ми и тетка ми Ана која живееше со нас, овај… така да… како да кажам, Трифун Карабатак, јас уште ко се родив, тој ни беше како фамилијарен фотограф за било каков повод. Дали беа тоа на пример ете моето раѓање, на сестра ми ко се роди, па околу сликани со… покрај елка, така некако… И често тој доаѓаше со својата сопруга кај нас. Јас го запамтив… првите сознанија веќе беше кога веќе тој… мала, поретко… возрасен веќе, поретко се бавеше со фотографирање.

Илина:
Нејзиниот впечаток за карактерот на Трифун се поклопува со оној од текстот на Сидовска, во кој се акцентира неговата умешност да комуницира со секого и на тој начин да стекне голем број клиенти. Постојано бил присутен на Корзото и бидејќи зборувал повеќе јазици брзо воспоставувал контакт со странците.

[Лидија]

Мозокот му работеше стотка на сат шо би се рекло (се смее) и речит, разговор можеше да води со секој, во смисла без разлика на… и најпростиот да речам во наводници и најучениот, значи тој можеше да најди и заеднички теми… така да пријатно беше да се слуша вака од страна вака јас како најма… како мала во собата ко ќе дојдеа со неговата сопруга тетка Калиопи и му одеше муабето и со тетка ми и со баба ми посебно. Баба ми како најстара во фамилијата – тета, тета… И така да… да речам пријатни сеќавања имам за него.

Како туристички водич работеше… работеше не, него онака сакаше да му помогни на… посебно на туристи без разлика од кај се, шо се, пријатна душа, воопшто не наплаќаше за тоа шо на пример ќе ги водеше низ Битола, за историјата на Битола, за архитектурата али… Така да беа прилично задоволни. Верувам дека имаше некоја така надокнада пошто не беа баш многу имотни.

Илина:
Сопругата на Трифун била модистра, она што денес би го нарекле модна дизајнерка и шивачка. Живееле во строгиот центар и постојано биле опкружени со луѓе.

[Лидија]

Вака, значи… овај… тие живееја во една куќа пред крај на… да речам од тука деветнајсти век, национализирана и тоа… тие го имаја првиот спрат и тоа се од онај тип на куќи, значи овај, високо приземје и уште еден спрат. Така да тие шо живееја на втори спрат ја имаја таја привилегија цел спрат да биди нивни, а Трифун… Трифун Карабатак живееја на први спрат и тоа се… Огромен салон, две соби од лева и десна страна, меѓутоа тој беше пролазен за да можат семејството кое живееше на горниот спрат да стаса до нивните простории. И таму живееја значи во две соби од една страна и две соби од другава страна сè додека не почна онај… не се донесе законот за денационализација на имотите кои што беа конфискувани. Така да многу… тие мораја да бидат принудени да се преселат во… порано таму беше ателјето на Трифун Карабатак, тоа доаѓа негде… исто во центарот на градот зад моментално НЛБ Тутунска банка. Значи тоа ателје беше адаптирано во простор за живеење. Меѓутоа тоа беше многу краток период, неколку… четири – пет години од кога се преселија од куќата таму живееја и после… прво почина тетка Калиопи, па после и Трифун.

Илина:
Желбата на Трифун да замине за Америка кај брата си не му се остварила, но затоа пак 19 години помладиот Наум се вратил во Македонија. Во Битола неговото студио Уни станало познато особено по изработката на таблоа за средните училишта, а за тоа помогнал и дискретниот ретуш на портретите, техника претходник на денешниот дигитален фотошоп, која ја научил во текот на престојот во Америка.
Но односите помеѓу браќата не биле секогаш хармонични, а во сето тоа како да имало и професионална конкуренција.

[Лидија]
Не можеа да најдат заеднички јазик реков, значи Уни порасна, созреа во Америка по други услови и начин на живеење. Овие двата имаа други… други проблеми во преживување… Трифун не толку, али Филип… Филип на пример ја догледа и нивната мајка, тетка Нушка. И сите си имаја свои проблеми, секој за себе си мислеше дека е најдобар фотограф во однос на другите двајца и сакале или нејќеле, за некој конфликт требаше многу малку, една мала искра и после мораја сестрите да ургират па да се смирват така да…

И: Значи како конкуренција или нешто и политички можда било?

Л: Па политички… појќе како конкуренција, во начинот на фотографирање, па да не речам во начинот како светлото од кој агол треба да падни… Требаше многу мала причина, нешто така и така да на крајот Уни Карабатак си отвори едно така ателје во неговата куќа.

Илина:
Во потрага по повеќе податоци, ни беше укажано на документарна радио драма под наслов „Првата камера“ на Божидар Зечевиќ, емитувана на Втората програма на Радио Белград во јуни 1980. Во неа со автентични гласови се присутни Милтон Манаки, киноапаратерот Михајло Зега, битолскиот слаткар Петар Пешка и нашиот Трифун Карабатак. Целата драма е објавена во списанието „Кинотечен месечник“ број 21, издание на Кинотека на Македонија од 1980. За жал Радио Белград поради авторски права не ни овозможи да ја користиме самата снимка, но пренесуваме делови од самиот текст, во кој Трифун зборува за својот учител.

[глас]:
Беше многу голем уметник, ми зборуваше како треба да работам, како треба да го поставувам светлото спрема луѓето. Такви луѓе, вели, кога сликаш, треба импозантно да ги сликаш, одоздола да го фатиш нивното величество. Зборуваше за фотографијата, како треба да се чува историската фотографија, бидејќи е тоа убава работа за архив, за картотека, да ги конзервираме тие плочи, да ги миеш што подолго во вода за да траат подолго, да ги чуваш убаво, на суво место и каде што нема влага. Така беше и така правевме.

Илина:
Истовремено тој ги споделува своите спомени од отворањето на киното на браќата Манаки, „Корзо“, во 1922, кога имал 12 години.

[глас]:
Тука, во киното имаше свирачи, музичари, тие свиреа, тој им плаќаше по нешто. Го гледавме Чарло Чаплин, оние филмови, многу филмови. Многу луѓе и деца се буткаа, влегуваа без пари, со протекција. Џон О’Браен, Тарзановите филмови со мајмунот, па Чаплин по два-три пати ги гледавме и ни беше многу интересно.

Илина:
И самиот Трифун во 1956, веќе средовечен, посакал да се занимава со подвижните слики, и тогаш бил дел од екипата на првиот македонски аматерски филм. Неговиот наслов е „Првиот оџак под Пелистер“ а е снимен од слушателите на киноаматерскиот курс во Битола, меѓу кои е и Трифун. Едночасовниот филм го прикажува целиот технолошки процес во битолската фабрика за кожи „Борис Кидрич“. Од него е сочувана книгата на снимање, но за жал не и самиот филм.

(музика)

Илина:
На надгробниот споменик на Трифун пишува дека починал во 1995. Велат дека имал вешти, клавирски прсти, око за фотографија и мерак за дружење. Уште во интервјуто од 1971 се насетува дека е задоволен од својот живот. На еден од ретките сочувани портрети е шеретски потпрен на камерата, со поглед во далечина, можеби меркајќи некој добар кадар.

[Трифун]

Кроз мој цели живот увек сам фантазирао, увек сам мислио да будем здрав, волео сам да идем по свету, да видим људи, тако ми био циљ, да завршим неки занат. Овај исти занат који сам га имао, волио сам фотоапарате уметничке који лепо и фино, да имам нешто своје једну радњу, студио, да снимам, да правим лепе слике. Па сам добро постигао са том.

(Common People)

Јас сум Илина Јакимовска. Ја слушавте осмата епизода од втората сезона на подкастот „Обични луѓе“. За целосен транскрипт и фотографии направени од Трифун Карабато посетете го нашиот сајт obicniluge.mk.

За изработката на оваа епизода придонесоа навистина голем број луѓе. Голема благодарност до Симе Алушевски за контактите со соговорниците. На Арети Сидовска и на соговорничката Лидија Достовска. Како и на неуморните истражувачи на фотографската и филмска историја на Македонија, Роберт Јанкуловски и Илинденка Петрушевска.